Spis zgłoszonych i przyjętych na Sesję referatów:
Referat nr 1
prof dr hab. Stanisław Januszewski
Polski Komitet TICCIH, Politechnika Wrocławska
Archeologia przemysłowa - czyli o sztuce interpretacji dzieł kultury technicznej
Streszczenie:
Zaprezentowano definicję archeologii przemysłowej i podstawy metodologiczne nowej dyscypliny naukowej, kształtującej się od lat 60. XX w. Zwrócono uwagę na specyficzny jej charakter, wartości informacyjne źródeł - materialnych dokumentów dziedzictwa technicznego i warsztat interpretacyjny, przywołując przy tym liczne przykłady sięgające sztuki górniczej.
Referat nr 2
dr inż. Eufrozyna Piątek
Fundacja Otartego Muzeum Techniki
Organizacyjne zasady działania dolnośląskiego górnictwa węglowego od XV wieku do 1769 roku
Streszczenie:
Przedstawiono zasady organizacyjne dolnośląskiego górnictwa węglowego od XV wieku do 1769 roku, to jest do wprowadzenia jednolitego prawa górniczego dla całego Śląska. W tym okresie na Śląsku pokłady węgla nie były zaliczone do regaliów, należały do właściciela gruntu. Na podstawie archiwalnych źródeł zostały odtworzono zróżnicowane warunki organizacji i prowadzenia wydobycia węgla w poszczególnych majątkach ziemskich i wsiach, uzależnione od obowiązującego prawa chłopów do ziemi. W rejonie noworudzkim gdzie obowiązywało posiadanie dziedziczno-czynszowe, do końca XVI wieku chłopi mogli zakładać kopalnie na swoich gruntach, później tylko szlachta mogła prowadzić wydobywanie węgla. W rejonie wałbrzyskim występowała większa różnorodność. Właściciele ziemscy sami zakładali kopalnie, bądź wydzierżawiali prawo do prowadzenia działalności górniczej swoim poddanym. Natomiast we wsiach z lassyckim prawem do ziemi, kopalnie węgla były wspólną własnością kmieci i pana. Ordynacje węglowe i urbaria węglowe regulowały zasady działania tych kopalń oraz wysokość płaconego przez kmieci czynszu węglowego. Dotarcie autorki do nieznanych do niedawna ordynacji węglowych i starannie prowadzonych rachunków kopalni z pierwszych lat XVIII wieku umożliwiło odtworzenie warunków, w jakich przebiegało w dolnośląskim zagłębiu węglowym wybierania węgla. Dotychczasowe wyniki badań nie pozwalają jeszcze na wyjaśnienie wszystkich aspektów gospodarczych i organizacyjnych związanych z działalnością górniczą, tym nie mniej wskazują, że górnictwo węglowe na terenach węglonośnych Dolnego Śląska było istotnym czynnikiem gospodarki feudalnej.
Referat nr 3
dr Andrzej Wójcik
JÓZEF CIESZKOWSKI I JEGO WPŁYW NA ROZWÓJ POLSKIEGO SŁOWNICTWA GÓRNICZEGO
Streszczenie:
Do XVIII w., z nielicznymi wyjątkami, w geologii nie istniała jedność - związanej z praktyką górniczą - wiedzy i koncepcji ogólnych. Niezależnie od rozwoju różnych koncepcji filozoficznych doszło do stosowania na szeroką skalę metody obserwacji jako metody badawczej. Zdecydowanie bliżej jej stosowania byli geolodzy kopalniani, zajmujący się bezpośrednio poszukiwaniem i rozpoznawaniem złóż surowców mineralnych, a jednym z nich, pracujących w Królestwie Polskim, był Józef Cieszkowski.
Referat nr 4
Sławomir Łotysz
Uniwersytet Zielonogórski
Prezentacja polskiego górnictwa na wiedeńskiej wystawie powszechnej 1873 r.
Streszczenie:
Prezentacja polskiego górnictwa na wiedeńskiej wystawie powszechnej 1873 r. Powszechne wystawy EXPO, to ważne forum prezentacji osiągnięć w dziedzinie przemysłu, techniki, nauki i sztuki. Do lat międzywojennych Polska nie uczestniczyła w tego typu imprezach, jednak polscy wystawcy zawsze byli na nich obecni. Na wystawie wiedeńskiej szczególnie widoczna była prezentacja polskich osiągnięć w dziedzinie działalności górniczej. Polscy producenci, inżynierowie i wynalazcy ze wszystkich trzech zaborów uzyskali liczne nagrody, wiele medali i dyplomów, a sama wystawa cieszyła się wielkim powodzeniem wśród Polaków licznie przybywających na tę okazję do Wiednia.
Referat nr 5
mgr Andrzej Kowalski
Złotoryjskie Towarzystwo Tradycji Górniczych
DZIEJE POLSKIEJ MIEDZI
Streszczenie:
W treści referatu zawarto fakty dotyczące:
-
Z najstarszych dziejów górnictwa i hutnictwa miedzi na Śląsku
-
Niecka Leszczyńska
-
Wybieranie złoża w kopalni Buhag
-
Wydobycie miedzi w starym zagłębiu miedziowym po 1945 r.
-
Huta Miedzi Legnica
-
Odkrycie Wielkiej Miedzi w monoklinie przedsudeckiej
-
Udział górników starego zagłębia w tworzeniu potęgi nowego zagłębia miedziowego
-
Kopalnie i huty nowego zagłębia miedziowego
-
Historia organizacji KGHM Polska Miedź S.A.
-
Tradycje i współczesność
-
skansen górniczo-hutniczy w Leszczynie
-
muzeum Ziemi Lubińskiej im. dr. inż. J. Wyżykowskiego
Referat nr 6
dr inż. Wojciech Preidl
Politechnika Śląska w Gliwicach
Kopalnie węgla kamiennego na Pruskim Śląsku - zapiski rosyjskiego oficera górniczego opublikowane w 1832
Streszczenie:
W artykule przedstawiono zapiski rosyjskiego oficera górniczego z podróży po Pruskim Śląsku w pierwszej połowie XIX wieku. Ciekawe spostrzeżenia jakich dokonał w czasie swojego pobytu, być może służbowego, zostały szczegółowo przedstawione w „Gornym Żurnalie" w roku 1832. Stanowią one bardzo ciekawy materiał źródłowy i porównawczy do studiów nad historią i rozwojem górnictwa na terenach Górnego Śląska. Interesujące w nich jest zwłaszcza opis stanu ówczesnej techniki górniczej: przygotowanie pokładów do eksploatacji, roboty wybierkowe w zabierkach, sposób obudowy wyrobisk i transport w kopalni. Całość, opisana barwnym językiem, świadczy o wysokim przygotowaniu merytorycznym Autora, wysokiej klasy specjalisty oficera górniczego, być może, absolwenta Akademii Górniczej w Sanktpetersburgu.
Referat nr 7
Stanisław Firszt
Muzeum Karkonoskie w Jeleniej Górze
Jeżowski ośrodek górnictwa złota
Streszczenie:
Źródła pisane mówią tutaj o eksploatacji złota od XVI w., najstarszy zabytek kultury materialnej - dom gwarków pochodzi z XVII w., znaleziska archeologiczne dokumentujące stan techniki górniczej sięgają XV/XVI w.
Jeżów Sudecki, wieś położona nieopodal Jeleniej Góry, uzależniona była od tego miasta od chwili, otrzymania przez nie prawa mili w połowie XIV w. Zostało to wzmocnione w XV wieku, poprzez uzależnienie w zakresie sądownictwa. W XVI wieku wieś wykupił Antoni Schaffgotsch.
Jeżów co najmniej w XV-XVI wieku był jednym z wielu ośrodków górnictwa złota i srebra na Dolnym Śląsku. Wydobycie prowadzono również w okolicach pobliskiej wsi Płoszczyna i Płoszczynka.
Na początku XVII wieku, w miejscach wydobycia dochodziło do sporów między gwarkami, a miejscowymi chłopami. Wydobycie zmalało w czasie wojny trzydziestoletniej, trwało jeszcze w 2 poł. XVII wieku, a jego koniec nastąpił prawdopodobnie na początku XVIII wieku. Do dzisiaj we wsi zachował się tzw. dom gwarków, pochodzący z 1 poł. XVII wieku.
Ślady dawnych robót górniczych, w tym rejonie, oraz górniczych znaków naskalnych odkryto dopiero w latach 70-tych XX wieku. Rozpoznawcze badania archeologiczne przeprowadzono tu, na wybranych obiektach, w latach 90. XX wieku. Potwierdziły one dawne przekazy pisane.
Referat nr 8
mgr inż. arch. Artur Zbiegieni
Polski Komitet TICCIH
Urządzenia hydrotechniczne transportu górniczego Kanału Kłodnickiego
Referat nr 9
dr inż. Maciej Madziarz, dr Paweł Zagożdżon, dr Henryk Sztuk
Instytut Górnictwa Politechniki Wrocławskiej
Dziedzictwo i historia górnictwa dolnośląskiego w pracach Instytutu Górnictwa Politechniki Wrocławskiej
Streszczenie:
W artykule zaprezentowano działania pracowników Instytutu Górnictwa Politechniki Wrocławskiej dotyczące stanowisk dawnego górnictwa na terenie Dolnego Śląska. Przedstawiono prowadzone dotychczas prace w zakresie poszukiwania, inwentaryzacji i badań reliktów dawnych robót górniczych, występujących licznie na tym terenie. Szczególną uwagę poświęcono organizowanej cyklicznie przez Instytut Górnictwa Politechniki Wrocławskiej konferencji „Dziedzictwo i historia górnictwa oraz wykorzystanie pozostałości dawnych robót górniczych" jako specjalistycznemu forum wymiany wiedzy i doświadczeń w bardzo szeroko pojętym zakresie zagadnień dotyczących rozwoju eksploatacji górniczej na przestrzeni wieków oraz jej wpływu na rozwój techniki i cywilizacji - od czasów najdawniejszych do współczesności.
Referat nr 10
Paweł Choczaj
Złotoryjskie Towarzystwo Tradycji Górniczych
Społeczne aspekty ochrony dziedzictwa
Referat nr 11
mgr inż. arch. Agnieszka Włostowska
Fundacja Otwartego Muzeum Techniki
Ochrona zabytków techniki górniczej w procesach dezindustrializacji Referat nr 12
Józef Tworek
Podziemne kopalnie kredy w Chełmie
Streszczenie:
Podziemna trasa turystyczna i obiekt pod nazwą „Chełmskie Podziemia Kredowe" jest przede wszystkim, ale nie wyłącznie, pozostałością po kilkusetletniej, podziemnej eksploatacji najwyższej jakości kredy piszącej pod staromiejską zabudową Chełma. Prowadzone z piwnic, prawie z każdej posesji, bez nadzoru i kontroli, wydobycie kopaliny doprowadziło do powstania niewyobrażalnej plątaniny wyrobisk korytarzowych na kilku umownych poziomach wydobywczych i łącznej długości szacowanej na kilkanaście kilometrów. Dla zapewnienia prawnej ochrony adaptowanej do celów turystycznych części podziemi, użytkowanej jako podziemna trasa turystyczna, ale przede wszystkim zapewnienia ochrony i nadzoru konserwatorskiego nad ciągle odkrywanymi wyrobiskami lub ich fragmentami, decyzją Konserwatora Zabytków poddany został ochronie „wielopoziomowy kompleks wybierzysk górniczych pod Starówką Chełmską".
Referat nr 13
dr hab. inż. Piotr STRZAŁKOWSKI Prof. Pol. Śl.
Politechnika Śląska
Wybrane zabytki górnictwa na ziemiach polskich
Streszczenie:
W ramach pracy przedstawiono ważniejsze obiekty zabytkowe górnictwa na ziemiach polskich, poczynając od najstarszych, związanych z eksploatacją krzemienia, a skończywszy na pochodzących z XIX w. zabytkach związanych z górnictwem węgla kamiennego. Wszystkie przedstawione zabytki pełnią istotną rolę dla historii naszej gospodarki, stanowiąc materialną formę przekazu informacji o rozwoju techniki. Artykuł zawiera również refleksje dotyczące konieczności przedstawiania społeczeństwu najnowszych osiągnięć techniki i technologii górniczych, w celu właściwego odbioru tej gałęzi przemysłu jako ważnej i nowoczesnej.
Referat nr 14
Jan Gustaw Jurkiewicz
Muzeum Górnictwa Węglowego w Zabrzu, Stowarzyszenie „Pro Futuro"
Zabytki techniki górniczej Zagłębia Górnośląskiego
Referat nr 15
dr inż. Wacław Andrusikiewicz
Akademia Górniczo-Hutnicza
O górnictwie w Tatrach Polskich
Streszczenie:
W referacie przedstawiono zarys działalności górniczej prowadzonej w minionych stuleciach na obszarze obecnych Tatr Polskich. Na wybranych przykładach pokazano aktualny stan zachowanych śladów górnictwa w Tatrach Zachodnich. Ponadto omówiono wpływ gwary górniczej na dzisiejsze nazewnictwo tatrzańskie.
Referat nr 16
Tomasz Bugaj
Stowarzyszenie PRO FUTURO
Główna Kluczowa Sztolnia Dziedziczna - zachowane świadectwo rozwoju techniki i technologii stosowanych w budownictwie podziemnym w pierwszej połowie XIX wieku
Streszczenie:
W referacie przedstawiono historię budowy, eksploatacji i likwidacji Głównej Kluczowej Sztolni Dziedzicznej jako obiektu sztuki górniczej i hydrotechnicznej z przełomu XVIII i XIX w. jak również planów jej rewitalizacji i ponownego oddania społeczeństwu jako obiektu turystyczno-muzealnego.
Referat nr 17
mgr Adam Fruziński
Starszy kustosz Muzeum Górnictwa Węglowego w Zabrzu
Plany i rysunki techniczne Wyższego Urzędu Górniczego z Wrocławia jako źródło do dziejów górnictwa węgla kamiennego na Górnym Śląsku na przełomie XVIII/ XIX w.
Referat nr 18
dr inż. Zbigniew Barecki
„Kopalnia Sztuki" w Zabrzu
Szyb Maciej Kopalni Concordia - historia i przyszłość.
Streszczenie:
W referacie przedstawiona została historia Kopalni Concordia w Zabrzu, jej rozwój i likwidacja z końcem XX w. Zaprezentowano projekt ochrony i przekształceń ostatniego szybu kopalni - Szybu Maciej - oraz zespołu obiektów na powierzchni, w tym m.in. projekt utworzenia głębinowego ujęcia wody pitnej, konserwacji historycznych wartości obiektów, maszyn, urządzeń i wyposażenia oraz adaptację części obiektów dawnego zespołu górniczego na potrzeby obsługi ruchu turystycznego. Przedstawiono problemy związane z projektowaniem, konserwacją i adaptacją zespołu.
Referat nr 19
dr Zenon Szmidtke
Kustosz Muzeum Górnictwa Węglowego w Zabrzu
Proces zmian w górnictwie zainicjowany przez katastrofę w Courrières w 1906 r. i jego polskie aspekty.
Streszczenie:
W stulecie nowoczesnego ratownictwa górniczego w artykule przedstawiono proces jego tworzenia uruchomiony przez katastrofalny wybuch pyłu węglowego we francuskiej kopalni Courrières. Porównano hipotezy dotyczące charakteru oraz przyczyn tego wybuchu formułowane zaraz po katastrofie, jak i przez współczesnych badaczy francuskich i polskich. Skoncentrowano się na wkładzie wniesionym przez Wacława Cybulskiego i Kopalnię Doświadczalną „Barbara" do wcześniejszych badań nad wybuchami pyłu węglowego oraz metodami zapobiegania im prowadzonych przez Francuzów Taffanela i Audiberta. Przeanalizowano również zakres i specyfikę działania pierwszych centralnych stacji ratownictwa górniczego w Europie, w tym na ziemiach polskich. Zaznaczono prace nad polskim prototypem tlenowego aparatu oddechowego i wydawanie przez władze górnicze przepisów dotyczących ratownictwa górniczego. Wspomniano o późniejszym udziale we władzach polsko-francuskiej spółki węglowej „Skarboferm" osób, które podczas katastrofy w Courrières nawiązały współpracę z zastępami ratowniczymi z Niemiec.
Referat nr 20
mgr Piotr Hnatyszyn
Starszy kustosz Muzeum Miejskiego w Zabrzu
Karl Ludwig Max Steckl - fotograf górnośląskiego górnictwa
Streszczenie:
Referat przedstawia postać Maxa Steckla (1870-1947) pioniera fotografii górniczej na terenie Górnego Śląska. Jego pierwsze fotografie pochodzą z 1896 roku, a ostatnie z lat 30 XX w. Fotografował górników przy pracy, kopalnie, a także przykopalniane osiedla robotnicze dając bezpośredni obraz pracy i życia górniczego. Celem referatu jest przybliżenie tej nietuzinkowej postaci współczesnym.
Referat nr 21
Elżbieta Szumska
Podziemna Trasa Turystyczna „Kopalnia Złota", Złoty Stok
Kopalnia Złota w Złotym Stoku - historia i przyszłość
Streszczenie:
Celem referatu jest przedstawienie historii eksploatacji złota na Dolnym Śląsku na przestrzeni wieków, jak również pokazanie modelowego sposobu zagospodarowania obiektów pogórniczych dla celów turystyki przemysłowej.
Referat nr 22
Marek Barszcz
Krajowego Ośrodka Badań i Dokumentacji Zabytków w Warszawie
Stan ochrony zabytków górnictwa w Polsce.
Streszczenie:
W artykule omówiono stopień rozpoznania dziedzictwa górniczego przez służby ochrony zabytków (ewidencja zabytków) oraz zakres ochrony prawnej (rejestr zabytków). Przedstawiono aktualna listę zabytków górnictwa objętych ochroną poprzez wpis do rejestru. Porównano zakres ochrony dziedzictwa górniczego z zasobem zabytków tej branży wskazując na niedostateczną ochronę dziedzictwa górniczego. Wśród przyczyn obecnej sytuacji wymieniono: brak świadomości co do wartości obiektów przemysłowych w tym górniczych; brak należytego rozpoznania zasobu; wysokie koszty finansowe utrzymania i konserwacji zabytków górnictwa; brak opieki ze strony Państwa oraz przedsiębiorstw prywatnych dla materialnych świadectw historii polskiego górnictwa. Zwrócono uwagę na najpilniejsze działania zmierzające do poprawy ochrony dziedzictwa przemysłowego (w tym górniczego) w Polsce. Przede wszystkim wdrożenie realnego programu ewidencji zabytków górnictwa i objęcia najcenniejszych z nich ochroną prawną.
Referat nr 23
Michael Farrenkopf
Deutsches Bergbau-Museum Bochum
Eine Großzeche für Oberschlesien - Industrieplanungen der 1940er-Jahre im Nachlass der Architekten Fritz Schupp und Martin Kremmer im Bergbau-Archiv Bochum
Referat nr 24
Jan Paździora
Likwidacja prawna i fizyczna kopalń starego Zagłębia Miedziowego
Streszczenie:
-
Geneza Starego Zagłębia Miedziowego,
-
Likwidacja kopalń - ZG "Lubichów" w budowie
-
ZG "Nowy Kosciół"
-
ZG "Lena"
-
ZG "Konrad",
W części pierwszej przedstawiony został skrócony opis historii Starego Zagłębia Miedziowego w okresie niemieckim (firma BUHAG) oraz w pierwszych latach po II wojnie światowej, do czasu powołania jednostek gospodarki uspołecznionej.
W części drugiej, zasadniczej, omówiono przesłanki techniczno - ekonomiczne likwidacji prawnej i fizycznej kopalń oraz uwarunkowania występujące w czaie jej realizacji.
W podsumowaniu omówiono sprawy zachowania obiektów jako zabytków techniki lub architektury krajobrazu.
Referat nr 25
mgr inż. Marek J. Battek
Politechnika Wrocławska
Wydobycie i przeróbka kopalin w ilustracjach popularnych XIX-wiecznych leksykonów
Streszczenie:
W XVIII wieku pojawiły się pierwsze wydawnictwa, które w tytule nosiły określenie Konversationslexikon. Popularność zyskały w wieku XIX, przede wszystkim w krajach niemieckojęzycznych, istniały też podobne wydawnictwa w językach czeskim, rumuńskim, szwedzkim i węgierskim. Te wielotomowe leksykony były wydawane w ogromnych nakładach, od 40 do 250 tysięcy egzemplarzy, i pomimo relatywnie wysokiej ceny, przeznaczone dla szerokiego grona czytelników. Popularność ich zmalała w XX wieku, jednak niektóre są nadal wydawane, przeważnie na płytach CD.
Dokonano przeglądu haseł, związanych z wydobyciem i przetworzeniem kopalin, poczynając od tak powszechnych jak węgiel brunatny czy kamienny, kamień, sól czy rudy powszechnie spotykanych metali, kończąc na metalach szlachetnych.
Zadziwia szczegółowość opisów oraz ilustracji. Każda z kopalin jest szczegółowo opisana zarówno pod względem składu, wyglądu, właściwości, wielkości wydobycia w różnych krajach. Podane są sposoby przetwarzania oraz maszyny i urządzenia do tego przeznaczone. Dokładne przestudiowanie wielostronicowych często haseł daje czytelnikowi obszerną wiedzę.
Hasła są bogato ilustrowane szczegółowymi rysunkami, przedstawiającymi metody wydobycia i przeróbki oraz wykorzystywane urządzenia. Ilustracje wykonane są w technice litografii, widać nie tylko wysoki poziom rzemiosła ich twórców, niektóre obrazki mają także pewną wartość artystyczną.
Jako przykładów użyto ilustracji pochodzących przeważnie z niemieckich wielotomowych leksykonów, głównie Meyers Konversations-Lexikon oraz Brockhaus Konversations-Lexikon, z wydań z przełomu XIX i XX wieku.
